FIRTINANIN KUŞLARI
Birol Hatinoğlu yaptığı çevresel çalışmalar ile yakinen takibimizde olan bir arkadaşımızdır.
Kendisininde dahil olduğu bir arkadaş grubuyla beraber çıkartmış oldukları DOĞU KARADENİZ’in kuşları kitabı, hazırlanması, çekimi ve tasarımı ile çok büyük emek isteyen bir yapıttır.
Yakın bir arkadaşımdan aldığım telefon numarası ile yapmış olduğumuz görüşmede kendisinden bizim bölgemiz olan Fırtınanın kuşları ile ilgili bir yazı hazırlayıp hazırlayamayacağı talebimize pozitif cevabı ise bizleri hakikaten çok sevindirmişti.
Kendisine bu vesile ile buradan teşekkür etmeyi de bir borç bilirim.
Birol Hatinoğlu
Kaçkar dağlarının doğudan batıya uzandığı bölge Doğu Karadeniz Dağları olarak isimlendirilmiştir. Kaçkar dağ silsilesinin kuzey yamaçları, bir kısmı milli park sınırı, bir kısmı da bu alanın dışında olmak üzere 1500 metrenin üzerinde bulunan habitatlar birçok kuş türü için ülkemizdeki en önemli yaşam, göç, üreme ve beslenme alanını oluşturmaktadır. Ülke genelinde yapılan ÖKA (Önemli Kuş Alanı) envanter çalışmalarında 184 alan belirlenmiş olup Doğu Karadeniz Dağları bu alanlardan biridir. Önemli Kuş Alanları, kuş türlerinin nesillerini sürdürebilmeleri için özel anlam taşıyan coğrafyalardır.
Önemli Kuş Alanları uluslararası ölçekte öneme sahip olup, kuşların diğer canlı ve ekosistemlerle birlikte devamlılığını sağlamayı amaçlamaktadır. Bu alanlar, BirdLife International tarafından geliştirilen bilimsel kriterlere göre seçilmektedir. Önemli Kuş Alanı (ÖKA) kavramı altındaki iki ana yaklaşımdan biri olan hassaslık kriteri, nesli dünya ölçeğinde tehlike altında bulunan kuş türlerinin önemli popülâsyonlarının barındığı alanların belirlemesinde kullanılmaktadır. Diğer kriter ise benzersizlik kriteridir. Bu kriter dar yayılışlı türler, tek bir biyoma bağımlı türler ve yoğunlaşan türler için önem taşıyan alanları belirlemek için kullanılmaktadır. ÖKA’lar yalnızca kuşlar için değil, barındırdığı diğer canlı topluluklarına da ev sahipliği yapmasıyla Anadolu’nun korumada öncelikli yaşam alanları için emsal teşkil etmektedir.
Fırtına deresinin denize döküldüğü alandan başlayıp Kaçkarların zirvesine ve hatta güney yamaçlarına kadar uzanan farklı ekosistemler yüksek çeşitlilikte kuş türlerine ev sahipliği yapmaktadır. Belirttiğimiz üzere bölgemiz bazı kuş türlerinin nesillerini sürdürebilmesi için önemli bir alan. Atmacayı kültürel olarak bölge insanının yaşamı ile çok derin bir bağ kurup bütünleştiği için bir kenara koymak gerek diye düşünmekteyim o nedenle ona burada değinmeyip özel olarak işlenilmesi gereken bir tür olarak görmekteyim . Diğer türlere gelecek olursak insana yakın olan ve avcılığı yapılan bir kaç tür haricinde çoğu kuş türü bölgemiz insanları tarafından farkında olunmasa da kuş gözlemcileri , doğa fotoğrafçıları ve ülkemizde kuşlar üzerinde çalışmalar yapan akademisyenler için özel ve nadir türlerdir. Bölge dünyanın en büyük ilk dört yırtıcı göçünün bir tanesinin gerçekleştiği Doğu Karadeniz Göç Yolu (2014 yılında yapılan yırtıcı göçü sayımında 1 milyon350 bin yırtıcı tespit edilmiştir ) üzerinde olması nedeni ile Çamlıhemşin civarında da hem ilkbahar hem de sonbahar göçünde ciddi sayıda ve çeşitlilikte yırtıcı kuş türü gözlemlenmesine neden olmaktadır . Bilhassa sonbahar göçünde uygun hava şartlarında yaylalarımızdan akın akın geçen binlerce şahin, kartal,delice,atmaca,doğan ve kara çaylağın süzülüşünü seyretmek ve bu mükemmel görsel şölene ev sahipliği yapmak ayrıcalıklı bir durum teşkil eder. Bu çeşitlilik ve barındırdığı özel türler nedeni ile ülkemiz haricinde başta Avrupa ve diğer bölgelerde yaşayan kuş bilimciler, doğaseverler ve fotoğrafçılar tarafından bilinen bu alan, yeterli rehberlik ve tanıtım hizmeti verilememesi vb alt yapı yetersizlikleri nedeniyle bölge turizmimize ekoturizm açısından kazandırılamamıştır. Yaşam alanları ve canlıların korunup gelecek nesillere aktarılmasını sağlayacak ve değer katacak bu önemli faaliyetler ne yazık ki yapılamamaktır.
Umudumuz bu doğal güzellikler ve canlıların insanlarımız tarafından tanınması, korunması ve tanıtılmasıdır. Bu sayede hem doğamız korunmuş, hem de bölge turizmine ciddi bir katkı sağlanmış olunacaktır. Son yıllarda komşumuz Gürcistan benzer habitatlara ve benzer kuş türlerine sahip olmasının yanı sıra başarılı tanıtım faaliyetleri ve düzenlenen etkinliklerle ekoturizm üzerinden bölgenin bu pastadaki payının hemen hemen hepsini almaktadır. Biz ise ne yazık ki turizm yatırımı olarak halen her yere beton oteller ve modern restoranlar yapmaktayız ve turizminde bundan ibaret olduğunu zannetmekteyiz. Bölgemiz kuş türleri açısından önemli olduğu gibi birçoğu endemik dünya çapında önem taşıyan kelebek, amfibi, sürüngen, memeli ve bitki popülâsyonuna da ev sahipliği yapmaktadır.
Dünyada her yıl yaklaşık 40 milyon kişi kuş gözlemi yapmak için ülkeleri geziyor ve gittikleri bu ülkelerde milyonlarca dolarlık katma değer sağlıyorlar. Turizmde son yıllarda doğa turizmi ve ekoturizm kavramları önemli bir yer almaya başlamıştır. Kuş gözlemi ve doğa fotoğrafçılığı yapan kişiler ekonomik düzeyi yüksek insanlardan oluşuyor ve bu insanları bölgemize çekmek turizmden elde edilen geliri de artıracağı aşikâr bir gerçektir. Doğu Karadeniz bölgesine şu ana kadar yaklaşık 350 kuş türü gözlemlenmiştir. Bunlardan bir kısmı yıl boyu bölgemizde yaşayan bir kısmı ise göçmen türlerdir. Ülkemizde gözlemlenen tür sayısının 487 olduğu düşünülürse bu rakamın hatırı sayılır bir rakam olduğu anlaşılıyor. Bu sayının oluşmasındaki en önemli nedenlerden birisi bölgemizin önemli bir kuş göç yolu üzerinde olmasıdır.
Tüm bu eksikliklere birde bölgemiz ve dünya kuşçuluğu açısından önemli türler olan ve ülkemizde tüm yıl koruma altında bulunması gereken nadir türler Dağ Horozu ve Urkeklik yaşam alanlarının ava açılması eklenmiştir. Ekim ayından sonra kış döneminde bölgemizde 2000 metre rakımın üzerinde hiçbir av türü yaşamadığı bilinmesine rağmen, güz döneminde bölgede yaşamayan ve hatta hiçbir zaman kayıt altına alınmamış türler üzerinden av izni verilerek av yaptırılmaktadır. Ne kadar acıdır ki Şanlıurfa ve Gaziantep gibi illerde yaşayan ve Karadeniz bölgesinde hiç görülmeyen kum kekliği ve çok düşük sayılarda olan kınalı keklik avı için Doğu Karadeniz dağlarında kasım, aralık, ocak aylarında av izni alıp bu bölgeye gelen bazı bilinçsiz avcılar koruma altında olan bu türlerimizi vurmaktadır. İnşallah yeni av sezonunda bu konuda bir düzenleme de yapılacaktır. Dünya ölçeğinde kuş türlerinin sayılarının azalmasında ve türlerin tehdit altında olacak seviyeye düşmesinde en önemli etkenlerden ilk üçü olanlardan pestisit kullanımı, yaşam alanlarının yok edilmesi, istilacı türlerin olumsuz etkileri gibi etmenler bölgemizde alpin kuşağında görülmemekle beraber 4. etmen olan kaçak av baskısı dar bir yaşam alanına sahip bu türler için ciddi bir tehdit oluşturmaktadır ki bu baskıyı ve yok oluşu belli bölgelerde yaptığımız gözlemlerde net olarak görmekteyiz. 2016 yılında 34 adet dağhorozu sayımı yaptığım bir alanda bir yıl sonra 6 birey ve bol miktarda boş kovan gözlemlemem buna bir örnek teşkil edebilir. Bölgemiz doğal yapısı itibari ile koruma yapılması çok zor alanlara sahip olduğu için burada asıl görev bölge halkına düşmektedir. Bu konuda bölge halkının göstereceği koruma faaliyetleri bu türlerin gelecek nesillere aktarımı ve sağlıklı bir ekosistemin bölgemizde devam etmesi için çok önemli olduğu aşikârdır.
Bu konuda bize düşen görevde kuşları halen öldürülecek hayvanlar olarak gören insanlarımıza, bilhassa öğrencilere yönelik eğitim programları oluşturarak kuş türleri ve doğa bilincinin oluşturulması olacaktır. Bu amaçla bölgemizde yaşayan türlerin tanınması, tanıtılması ve kılavuz bir eser olması için bir kitap çalışmasında da bulunduk. Fakat kitabın düşük sayılarda basılması yerelde ilgili alanlara ulaştırılmaması bu konuda amacımıza ulaşmamıza neden olmuştur.
Şimdi biraz da bölgemizi ÖKA kriterlerine sokan bu kuş türlerini tanıyalım. Ve bu değerlerimizi tanıdıkça tanıtalım. Bölgemizdeki bu çeşitliliği arkadaşlarım Hakan Kahraman ve Taner Şeremet ile yazdığımız Doğu Karadeniz Kuşları adlı kitap ve fotoğrafladığımız türleri paylaştığımız sosyal medya hesaplarımızda gören bir arkadaşımızın ifade ettiği gibi ‘’Rize muhlamadan ibaret değilmiş ‘’sözü çok güzel özetliyor ;
Bölgemiz için en önemli kuş türü ülkemizde sadece bölgemizde yaşayan Dağhorozu, dünyada Kafkas coğrafyasına endemik bir kuş türü olması, Urkeklik ise dünyada sadece ülkemiz, Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan ve İran’da gözlemleniyor olması, dünya genelindeki Sürmeli dağ bülbülü popülasyonunun % 95 inin ülkemizde ve bölgemizde bulunması ile dünya çapında kuş gözlemcileri ve araştırmacılarının bu türleri görebilmeleri için bu coğrafyaya gelmelerini zorunlu kılıyor. Çamlıhemşin’de, Kaçkar dağları ve eteklerinde çoğu alpin türleri olarak bilinen, 1000 metre ile 3500 metre arasındaki yüksekliklerde bazıları yaz boyu gözlemlenebilen, bazıları yıl boyu buralarda bulunan ve bazıları da üremek için Afrika’dan, güney batı Asya’dan yaz göçmeni olarak gelen ve önem arzeden türlerimizi sıralayalım.
1 – Dağ Horozu / CaucasianGrouse / Lyrurusmlokosiewiczi
2 – Urkeklik / CaspianSnowcock / Tetraogalluscaspius
3 – Kızıl akbaba / GriffonVulture / Gypsfulvus
4 - Sakallı akbaba / BeardedVulture / Gypaetusbarbatus
5 - Kara akbaba / CinereousVulture / Aegypiusmonachus
6 – Atmaca / EurasianSparrowhawk / Accipiternisus
7 - Kaya kartalı / Golden Eagle / Aquilachrysaetos
8 - Kara ağaçkakan / Black Woodpecker / Dryocopusmartius
9 - Boğmaklı ardıç / Ring Ouzel / Turdustorquatus
10 - Duvar tırmaşıkkuşu / Wallcreeper / Tichodromamuraria
11 - Derekuşu / White-throatedDipper / Cincluscinclus
12 - Kafkas çıvgını / MountainChiffchaff / Phylloscopussindianus
13 - Yeşil çıvgın / GreenWarbler / Phylloscopusnitidus
14 - Şakrak / EurasianBullfinch / Pyrrhulapyrrhula
15 - Çütre / CommonRosefinch / Carpodacuserythrinus
16 - Alamecek / Eurasian Crimson-wingedFinch / Rhodopechyssanguineus
17 - Çaprazgaga / RedCrossbill / Loxiacurvirostra
18 - Kara iskete / Red-fronted Serin / Serinuspusillus
19 - Kar serçesi / White-wingedSnowfinch / Montifringillanivalis
20 - Sürmeli dağbülbülü / Radde`sAccentor / Prunellaocularis
21 - Büyük dağbülbülü / AlpineAccentor / Prunellacollaris
22 - Dağbülbülü / Dunnock / Prunellamodularis
23 - Taşkızılı / CommonRockThrush / Monticolasaxatilis
24 – Sarıgagalı ketenkuşu / Twite / Linariaflavirostris
25 - Paçalı baykuş / BorealOwl / Aegoliusfunereus
26 - Kulaklı toygar / HornedLark / Eremophilaalpestris
27 - Dağ incirkuşu / WaterPipit / Anthusspinoletta
28 – Sarıgagalı dağ kargası / AlpineChough / Pyrrhocoraxgraculus
29 - Kırmızıgagalı dağ kargası / Red-billedChough / Pyrrhocoraxpyrrhocorax
30 - Orman tırmaşıkkuşu / EurasianTreecreeper / Certhiafamiliaris
Bu 30 türün hepsini ayrı ayrı ele almamız zor olacağı için şimdilik bölgemiz için üzerinde durmamızın önemli olacağını düşündüğüm dört türü ele alıp bunları ayrıntılı olarak inceleyelim.
Dağhorozu / CaucasianGrouse / Lyrurusmlokosiewiczi :
Ülkemiz yaban hayatında yaşayan tek paçalı tavuk türüdür. Erkeğin giysisi yeşil parıltılı, beyaz omuz lekesi dışında kopkoyudur, çatallı kıvrık bir kuyruğa sahiptir. Dişisi ve gencinde tüylerdeki desenler belirsiz kahverengi tonlarda, kuyrukları düzdür. Bölgemizde 2000 – 3000 m yüksekliğindeki yaylalarda beyaz orman gülleri ve huş ağaçları ile kaplı yamaçlarda yaşar. Ana besinlerini bitkiler, çiçekler ve bunların meyve ve tohumları oluşturur. İlk 15-20 gün genç bireyler böcekler ve salyangoz gibi canlılarla beslenir. Ortalama ömrü 9 yıl olan türün ortalama kuluçka süresi 20 -25 gün olup 8 -12 adet yumurta yaparlar. Yerleşik bir tür olup yıl boyunca aynı alanda yaşarlar. Dünya ölçeğindeki yayılışı Türkiye, Rusya, Gürcistan ve İran ile sınırlıdır.
Urkeklik / CaspianSnowcock / Tetraogalluscaspius :
En iri keklik türüdür. Boyları 60 cm. civarında, görüntü olarak bir hindi büyüklüğündedir. Tüylerinde kül rengi hakimdir. Başı irice, alın ve yanakları krem rengi, tepe ve ense kül rengidir. Gerdan gri beyazdır. Gaga dibinde başlayan ve gerdanın iki yanında boyna inen koyu gri bir leke vardır. Kursak kısmı, sırtı ve karnı koyu gridir. Sırtında ve karnında ise boyuna soluk renk lekeler vardır. Kanatların saklandığı gövde yan tüyleri ise açık kül rengi, üzerleri kahverengi lekelidir. Kanat uçma tüyleri beyaz, uçları üstten siyah, alttan gri renktedir. Kuyruk koyu gri kahverengi, kuyruk altı tüyleri beyazdır. Uçarken gri- beyaz görünümü vardır. Gaga iri, üst gaganın ucu hafif aşağı kıvrıktır. Gaga boynuz rengi, ayaklar donuk kirli sarıdır. Erkek ve dişi aynı görünümde olup dişiler biraz daha küçüktür. Erkeklerin ayaklarında mahmuz bulunur. Bölgemizde 2000 metrenin üzerindeki yüksek çalılık ve kayalık yaylalarda yaşarlar. Taze otlar, yosunlar, tohumlar ve böceklerle beslenirler. Ülkemiz dışında Kuzey İran, Azerbaycan ve Gürcistan’da bulunduğu bilinmektedir.
Sürmeli dağbülbülü / Radde`sAccentor / Prunellaocularis :
Dağ bülbülleri familyasından, dağ bülbülünden boyut olarak iri olan alpin kuş türüdür. Tepe ve yanaklar koyu renklidir, ismini gözlerinin üzerindeki beyaz sürmeden alır. Göğüs ve karın hardal rengidir. Dişi ve erkek arasında görünüş farkı yoktur. Bölgemizde 2000 metrenin üzerindeki alpin çayırlarda ve kayalıklarda görülür. Kışları daha alçak rakımlarda görülebilir. Boyu : 15,5 cm, kanat açıklığı: 22 – 25 cm, ağırlığı 18 – 22 gramdır. 11 -12 gün olan kuluçka süresinde 3 – 4 adet yumurta yaparlar. Dünya genelinde Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Rusya ve Suriye'de görülebilir. Dünya popülâsyonunun % 95 i ülkemizdedir.
Kafkas çıvgını / MountainChiffchaff / Phylloscopussindianus :
Kafkasya bölgesine özgü bir çıvgın olan türün üst tarafı grimsi kahverengi, alt tarafı gümüş beyazdır, el bileğinin alt tarafı haricinde sarı ya da yeşil bulunmaz. Çıvgından daha saf bir yüz ifadesi vardır. 1500 ile 2500 m aralığında dağlarımızdaki ladin ormanları ve ağaç sınırı üzerindeki bodur ağaçlarda bulunur. 11 cm boyunda küçük bir tür olan Kafkas çıvgını bölgemiz için yaz göçmenidir. Türün ana besin kaynağı böceklerdir.
 |
 |
 |
 |
 |
||
| Alaca ağaçkakan | ALACA BAYKUŞ | ALAMECEK | ATMACA | BOĞMAKLI ARDIÇ | ||
 |
 |
 |
 |
 |
||
| BÜYÜK DAĞBÜLBÜLÜ | ÇAPRAZGAGA | ÇİTKUŞU | ÇÜTRE | DAĞ İNCİRKUŞU | ||
 |
 |
 |
 |
 |
||
| DAĞBÜLBÜLÜ | DEREKUŞU | İBİBİK | İSHAKKUŞU | ŞAHİN |
BÖLGE KUŞLARININ BİR KISMI
Görüldüğü gibi bölgemizde pek tanınmamakla beraber dünya çapında bilinirliği ve önemi fazla olan bir çok özel kuş türü yaşamaktadır. Bunların bazıları yerleşik ( yıl boyu gözlemlenen ) bazıları göçmen ( sadece göç dönemlerinde gözlemlenen geçit kuşları ) bazıları da ya yaz göçmeni ya da kış göçmeni ( yazları üreme amaçlı gelen ve kışları geçirmek amacı ile gelenler ) olarak gözlemlenmektedir. Tüm bu türleri korumak ve kollamanın yolu ilk önce bunları tanımak ve tanıtmaktan geçiyor. Tüm dünyanın ortak mirası olan bu türlerimizi koruyalım ki hızla yok olup gelecek nesillerin göremeyeceği ve bu yüzden hikâyelerde kalan gizemli kuşlar olarak tanınmasınlar. Ne kadar garip ve acıdır ki bölgemizde bolca gözükmesi gereken Dağ horozları için bu gizemli ifadesi şimdiden kullanılmaya başlamıştır. Umarım ki bu yazımız bölgedeki kuşları tanıtmak , sevmek, kuşları ve yaşam alanlarını korumak , yöremizde yaşayanlar başta olmak üzere insanların doğaya olan ilgisini arttırmak , bölgemizdeki eko turizm , kuş gözlem ve fotoğrafçılığı faaliyetlerinin geliştirilmesinde küçük bir katkı sağlayacaktır.
Kaynak; Çamlıhemşin Dergisi 6. Sayı Sayfa; 108
