1905 YILINDA HEMŞİN’DE OKUL AÇMAK İSTEYEN OSMAN FEHMİ

1905 YILINDA HEMŞİN’DE OKUL AÇMAK İSTEYEN OSMAN FEHMİ

OSMAN FEHMİ VE HEMŞİN HAMİDİYE ASAR-I TERAKKİ MEKTEBİ

Hemşinli Osman Fehmi Efendi, 16 Eylül 1887 tarihinde tahsil görmek amacıyla İstanbul’a gitmiş, orada, Fatih Medresesi Bahr-i Siyah Çiftebaş Kurşunlu Medresesi’nde on yıl kadar Rizeli İbrahim Efendi’den Arapça öğrenmiş ve klasik eğitim almıştır. Aynı zamanda modern eğitim de almak istediğinden Darülmuallimin mektebine kaydolmuştur. 7 Ekim 1893’te Darülmuallimin mektebinin ilk kısmından, 4 Mart 1895’te orta kısmından, 10 Mart 1898’de de lise kısmından mezun olarak 15 Temmuz 1898 tarihinde Erzurum mülki idadisine (devlet lisesine) tayin edilmiştir[1]. 13 Haziran 1901 tarihli bir belgede görev yaptığı lisede kendi talebi üzerine kendisine ulum-i riyaziye (matematik, geometri) dersleri hocalığı verilmiştir[2]. Bir müddet sonra aynı lisenin muavin-i saniliğine (müdür ikinci muavini) getirilen Osman Fehmi, 13 Ağustos 1903’te Trabzon idadisi muavin-i evvelliğine (müdür baş muavinliğine) tayin edilmek istemiş fakat o makam açık olmadığı için reddedilmiştir[3]. 8 eylül 1903’te terfi istemiş, bu defa da zamanı geldiğinde gereğinin yapılacağına dair cevap gelmiştir[4]. 16 Şubat 1904’te, Erzurum idadisi muallim-i evvelliğine terfi olmak istemiş fakat bu da daha kıdemlilerin olması sebebiyle red edilmiştir[5].

Belki yaşı ilerlediğinden belki başka sebepten bir an önce ilerlemek ve bir şeyler yapmak isteyen Osman Fehmi, bu dilekçeleri verdiği sıralarda aklındaki daha farklı bir düşünceyi gerçekleştirme kararı alır. Memleketi olan Hemşin’de ilk ve orta sınıflarına da sahip olan yarı resmi yarı özel bir lise kurmak ve bu lisenin müdürlüğüne gelmek. 5 Temmuz 1904 tarihinde Erzurum Maarif müdiriyetine (il milli eğitim müdürlüğüne) verdiği bir dilekçede bu emelini resmiyete döker. Kendisini kısaca tanıttıktan sonra nahiyelerinde (Hemşin’de) modern eğitim veren bir ilkokulun dahi olmadığını, halbuki nahiye halkının eğitime hevesli olduğunu, çocuklarını okutmak istediğini ve bu konuda çok zahmet çektiklerini belirterek kendisinin bütün köylere ortak bir mesafede olan “Köprü Başı” adlı mevkide “Hamidiye Hemşin İdadi-i Mülkisi/Hamidiye Hemşin Devlet Lisesi” adı altında yarı resmi yarı özel bir lise açmak istediğini, lise binasının inşa masraflarının kendisinin üzerinde olacağını ve nahiye halkından yardımseverlerin destekleriyle binanın inşa edileceğini belirten bir dilekçe yazar. Dilekçede, henüz Hemşin nahiyesinde bir ilkokul dahi olmadığının üzerinde ısrarla durulur[6].

Erzurum maarif müdürü Mehmet Vehbi, kendi makamına arzedilen bu dilekçeyi 5 temmuz 1904 tarihinde Maarif-i Umumiye Nezareti’ne (Milli Eğitim Bakanlığına) ileterek kendisinin Osman Fehmi’yi görevinde takdir etttiğini, bakanlıktan da adı geçen mektebin kuruluş ve açılışı hakkında emirlerini beklediğini arz eder.[7]

28 Temmuz 1904’te Mekatib-i Aliye-i Hususiye Müfettişliğine bakanlıktan gönderilen bir yazıda şu hususlar belirtilir: “Mektebler kanununa göre bir mekteb mülki (resmi) ya da  özel olur. Yarı resmi mekteb olamaz. Bu yüzden mekteb özel olmalıdır. Nahiyelerde lise kurulması aşamasına gelinmemiştir. Bu yüzden nahiyede lise değil ancak ilk ve orta tedrisat mektebi kurulabilir. İlk kısım öğretmeninin maaşı nahiye ilkokulunun öğretmen maaşından tahsil edilecek denmiş ki bu da olamaz özel mektebin öğretmen ve sair vazifelilerinin maaşı tedrisat ücreti adı altında öğrenciden tahsil edilebilir. Buna binaen mekteb ilk ve orta dereceli olabilir. ismi Hamidiye Hemşin Mektebi veyahut buna uygun başka bir isim de olabilir[8]”.

Osman Fehmi, 28 Kasım 1904’te Erzurum Maarif müdüriyetine ikinci bir dilekçe yazar. Bu dilekçede özetle şöyle demektedir:

“Hemşin nahiyesi ahalisi eskiden beri eğitim ve öğretime yatkın ve heveslidir. Fakat, nahiyede modern eğitim veren bir ilkokul dahi bulunmamaktadır. Bu sebepten nahiye ahalisi, çocuklarını okutmak için zorluklar çekmekte, gücü yetenler pek çok fedakarlıklarla çocuklarını komşu vilayetlere göndermekte, buna güç yetiremeyenler ise cehalet içerisinde kalmağa mahkum olmaktadır. Bu durum göz önüne alınırsa, nahiye dahilinde kurulacak bir mektebe ahalinin rağbet göstereceği ve kuruluşuna yardımda bulunacağı aşikardır. Bu düşüncelerle bendeniz, nahiyenin “Kham Köprü”[9] adı verilen mahallinde, ilk orta ve lise sınıfları olan, hem yatılı hem gündüzlü tedrisat veren, yarı resmi yarı özel bir lise tesis ederek ismini de padişahımızın isminden alarak “Hamidiye Hemşin Asar-ı Terakki Mektebi” olarak adlandırmayı planlamaktaydım. Fakat lise kısmının olamayacağı ve yalnız gündüzlü öğrenci alınabileceği bildirildiğinden, sadece ilk ve orta eğitim veren ve adı “Hamidiye Hemşin Asar-ı Terakki Mektebi” olan bir mekteb kurmak emelindeyim. Mekteb binası inşa edileceğinden, şu anda nahiyeye bağlı “Vice Altı” denilen mahalde altı odalı bir binayı senelik 5 lira kira ile geçici mekteb binası olarak tuttuğumu, gerekli izinler verilince imtihanları yapıp, diplomaları padişahımızın tahta geçişinin yıl dönümünde vermeyi ve aynı sırada okulunda açılışını planlamaktayım efendim”.[10]

Görüldüğü gibi Osman Fehmi yarı resmi bir lise açmaktan vaz geçmek zorunda kalmıştır. Bunun yerine ilk ve orta mekteb açabilecektir. Mekteb sadece gündüzlü öğrenci kabul edebilecektir. Mektebin kurulacağı Köprü Başı mahallinin ismi “Kham Köprü” olarak değişmiştir. Bina inşa edilene kadar da Vice Altında (Çamlıhemşin ilçe merkezi) büyükçe bir binayı kiralamış ve inşaat bitene kadar burayı kullanacağını belirtmiştir. Binanın açılışını da padişahın tahta geçmesinin yıldönümüne getirmeyi planlamaktadır.

14 Ocak 1905 tarihinde yukarıdaki dilekçeye bakanlıktan verilen cevapta, Erzurum’da görevli olan Osman Fehmi’nin mekteb inşasına nezaret etmek için memleketine gitmesi gerektiği bunun içinde izin alması gerektiği bildirilmekte, 21 Şubat 1905 tarihli diğer bir yazışmada ise Osmen Fehmi’nin Darülmuallimin mezunu olduğu için ilk ve orta dereceli mekteb idaresini alabileceği bildirilerek ve mekteb inşaatına izin verildiğine dair açık kapı bırakılmaktadır. 18 Nisan 1905 tarihli diğer bir yazışmada da Hemşin nahiyesinde ilk ve orta dereceli bir mekteb tesis etmesi, mekteb inşaatına nezaret etmesi için Osman Fehmi’ye izin verildiği yazılmaktadır [11].

25 Nisan 1905 tarihli bir diğer yazışmada da şunlar ifade edilmektedir: Erzurum Lisesi müdür muavini Osman Fehmi, bütün masrafları kendisine ait olmak üzere kuracağı mekteb inşası için memleketine gidebilir ve bu durumda izinli sayılacaktır. Nahiyenin bağlı bulunduğu Trabzon vilayeti Milli Eğitim Müdürlüğünden mekteb için ruhsat verilecektir. Mektebde okutulacak derslerin kitapları ve eğer Fransızca ders verilecekse bu derslerin kitapları ile ders verecek öğretmenlerin tasdiki, atanmaları yine Trabzon İl Milli eğitim müdürlüğünden verilecektir. Okul talebesinin yüzde yirmisi fukara çocuklardan parasız olmalıdır. Paralı okuyacak öğrencilerden de ödeme kudretlerine göre aylık beş kuruştan kırk kuruşa kadar ücret alınmalıdır. İleride bir kız kısmı açılacak ise bunun binası ayrı olmalıdır. Öğretmenlerin ve sair vazifelilerin vazifeye her yönden uygun oldukları araştırılmalı ve kanunlara uygun olmalıdır.

Görüldüğü gibi Osman Fehmi’ye hayalindeki mektebi açma ruhsatı verilmiştir. Mektebin nasıl olması gerektiği belirtilmiş, iş Osman Fehmi’ye kalmıştır. 29 Nisan 1905’te Osman Fehmi cevabi bir dilekçe yazarak, mekteb inşasına, nahiyede bulunan kardeşi Ömer Efendinin vekalet ettiğine ve kendisinin de Temmuz-Eylül arasında izinli sayılmasını istediğini bildirir. 1 Haziran 1905’te cevap gelir ve harcırahsız olarak, yarı maaş ile bir ay izinli sayılacağı ve eğer bir ay içinde dönmezse istifa etmiş sayılacağına dair izin belgesi gelir[12].

Konu ile alakalı son yazışma 1 Şubat 1906 tarihindedir. Osman Fehmi, kurmayı arzu ettiği ilk ve orta derecede, gündüzlü öğrenciye ders veren özel Hemşin Hamidiye Asar-ı Terakki Mektebi’nin bina inşasına ve bina arsası etraftaki büyük ve küçük derelerin bizzat ıslahına nezaret etmek için bağlı olduğu vilayet milli eğitim müdürlüğünden izin istemektedir[13].

“Hemşin Hamidiye Asar-ı Terakki Mektebi” muhtemelen bir tasavvur olarak kalmıştır. Memişoğlu Mehmet Necati Bey’in kurduğu rüştiyeden yaklaşık on yıl önce kurulması planlanan bu mektebin varlığı hakkında bir şey bilinmemektedir. Yörede Necati Bey’in rüşdiyesinin mahalli bilinmektedir. Bir iki adet eski medrese binası da tanınmakta, veya hatırlanmaktadır. Fakat, Osman Fehmi Efendinin kurmak istediği mekteb hakkında bir hatıra yoktur. Mekteb kurulamamış olmalıdır ki, Osman Fehmi 9 Mart 1907 tarihinde artık baş muavini olduğu Erzurum lisesindeki vazifesinden, Van lisesi müdürlüğüne tayin edilmesini istemiştir[14]. İsteği 8 Ekim 1908’de kabul edilerek Van lisesi müdürlüğüne tayin edilmiştir[15]. Osman Fehmi bu görevi de kendine yeterli görmeyerek 3 Eylül 1910 senesinde yeni bir dilekçe daha vermiş ve yeni teşkil edilmekte olan birinci veya ikinci sınıf bir müfettişliğe tayin edilmek istediğini bildirmiştir[16]. Kendisi hakkında arşiv belgelerindeki son bilgi budur.

Yine de Hemşin gibi sarp dağlarla çevrili bir coğrafyada tek başına bir lise öğretmeninin özel mekteb açmak istemesi, bu ideal uğrunda mücadele vermesi, emek harcaması velev ki akim kalan bir teşebbüs olsun, yad edilmeye değerdir.

[1] BOA MFMKT, 862/61

[2] BOA MFMKT, 563/37

[3] BOA MFMKT, 726/37

[4] BOA MFMKT, 733/57

[5] BOA MFMKT, 763/53

[6] BOA MFMKT, 862/61

[7] BOA MFMKT, 862/61

[8] BOA, MF MKT, 862/61

[9] “HAM KÖPRÜ: Çamlıhemşin Merkezdedir.19. yy. ikinci yarı – 20. yy. başına ? tarihlendirilmektedir. (Tarihi ile ilgili bilgi yerli halktan yaklaşık olarak öğrenilmiştir.) Banisi ve sanatçısı bilinmemektedir.Bugün sağlam ve kullanılmaktadır.Kuzeydoğu - güneybatı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır.Yuvarlak kemerlidir.Üzerini bir kılıf gibi saran yeni köprüden dolayı cepheler görülmemektedir.Ayaklar yeni köprüyü taşıyan betonarme kılıf içerisinde kalmıştır.Kemerler kesme taş, duvarlar ve köprü yolu düzenli moloz taş örgülüdür” Erol Altınsapan, Yakut, K., “Geç Osmanlı Döneminde İnşa Edilen Tek Kemerli Rize Köprüleri”, CIEPO, Uluslar Arası Osmanlı Ve Osmanlı Öncesi Çalışmaları Komitesi, 17. Cıepo Sempozyumu, Trabzon, 18-23 Eylül 2006, s.30

[10] BOA, MF MKT, 862/61

[11] BOA, MF MKT, 862/61

[12] BOA MF MKT, 862/61

[13] BOA MF MKT, 851/29

[14] BOA MF MKT, 982/43

[15] BOA MF MKT, 1077/45

[16] BOA MF MKT, 1157/95